برخی بررسی ها...- احسان طبری ( 92)

کلید رمز

در اشعار حافظ

در دستان طبری

شیوه خوش باشی یا هدوئیسم حافظ

حافظ می گوید شب صحبت و فرصت عشق را باید غنیمت شمرد که این جهان این همه نیست. باید به عشرت کوشید و سرمنزل فراغت را از دست نداد و این نقد را به نسیه مواعید دینی نفروخت. بی می و مطرب نباید بود تا بتوان دل از غم رهاند، زیرا زندگی بی عشق بطالت است. اگر در ماه رمضان خورشید قدح خاموش می شود، باید در ماه های دیگر از باده نوشی غافل نبود. کار عمر ناپیداست. مکرعالم پیر در کمینگه است و سرانجام منزل ما در وادی خاموشان است. بنابراین، باید نقدینه زندگی را دریافت و در دوران بهار که گل نقاب افکنده و بنفشه سر به سجده نهاده و چمن خوش و هوا دلکش است از وصل روی خوبان تمتع برگرفت و این یک دو دم فرصت دیدار را غنیمت شمرد و چنگ زد و پیاله گرفت والا از این دوراهه منزل خواهیم رفت و دیگر به هم نخواهیم رسید. حافظ صریحا در معاد و در دیدار مجدد آن سوی زندگی تردید دارد و آن را منکر است، یعنی یکی از اصول دین را نفی می کند.

حافظ روضه رضوان را که آدم ابوالبشر به دو گندم فروخت به جوی می فروشد و جهان را به خوشی می گذراند، زیرا کار جهان هیچ در هیچ است و قاطعان طریق در کمینگاه زندگی اند و روزگار بی دریغ تیغ هلاک می زند. باید از آب و مهتاب و لاله زار و بهار، داد دل ستاند و هنگام گل، کتاب و دفتر را به یک سو نهاد و به تماشای چمن بیرون رفت و از صرف مال و متاع دریغ نورزید و از مقام امن و می بی غش بهره گرفت. سخنی معروف هست که صوفی ابن الوقت است. حافظ نیز می گوید لحظات عمر فراری است، لذا باید از زمره «وقت شناسان» بود. تکیه بر ایام سهو است، عشرت امروز را به فردا نباید افکند والا حسرت و ملالت و دست و لب گزیدن نصیب ما خواهد گردید. نباید «خزینه داری میراث خوارگان» کرد، بلکه باید دسترنج خویش را در راه کامروایی صرف نمود. باید دو قاعده را در زندگی رعایت نمود. از در عیش درآمد و ره عیب را نپیمود. در نظر حافظ گناه، مردم آزاری و عیب جویی است نه باده نوشی و زیبا پرستی.

هم شیوه پارسایی و ریاضت (آستیسم) و هم شیوه خوش باشی و رندی (هدونیسم) هر دو نوعی اعتراض اجتماعی است. اولی به گذران مسرفانه ثروتمندان، و دیگری به نهی عبوسانه زاهدان و دین داران. حافظ از این دو نوع طغیان آن طغیان را می پسندد که با مزاج زندگی دوست و عاشق پیشه او سازگارتر است. در هدونیسم حافظ و اصولا در سراپای جهان بینی او عصاره سکرآور انگور- شراب، جایی ویژه، رمزآمیز و والا دارد.

شراب در فلسفه حافظ از یک وسیله عادی سرخوشی بالاتر است به نحوی که شاید بجا بود که ما نظر حافظ را در باره شراب در کنار نظر حافظ در باره عشق قرار دهیم. سراسر دیوان حافظ از انواع ابیات در مدح باده انباشته است و حتی علاوه بر ساقی نامه، ده ها غزل جداگانه که سراپا مدح باده خواری است، سروده است. به همین جهت، کسانی که سطحی بودند حافظ را مردی پنداشته اند که زندگی را در امواج ارغوانی باده غرق کرده است. تردیدی نیست که شرابی که حافظ از آن سخن می راند، شراب واقعی است. بر خلاف تصور یکی از پژوهندگان و ادبای معاصر، دلایل فراوانی بر صحت این مدعا وجود دارد. منتها این شراب واقعی، این آب انگور در فلسفه حافظ قدسیت خاص می یابد، چنان که خواهیم دید، مهم ترین وسیله بی خودی و بی خبری و مهم ترین وسیله «واقعی» تبدیل روح به آینه عشق است. حافظ برای شراب انواع و اقسام صفات عالی و قدوسی قائل است و در اطراف آن به تمام معنا یک هاله حکمی و فلسفی ایجاد کرده است.

ما در این جا زبده استدلالات حافظ درباره شراب را نقل می کنیم، ولی باید متذکر شویم که در دیوان حافظ سخن وسیع تر است و نکات جالب فراوانی است که متاسفانه در بیان موجز ما نگنجیده است و جا دارد که این نکته طی مقاله ای مشروح جداگانه مورد بررسی قرار گیرد و دلایل تاریخی این جریان ذکر شود.

کیش باده پرستی

حافظ بر آن است که می توان گوهر هر کس و هر چیز، «راز نهایی»،«اسرار خانقه»، «سر قضا»، «راز دو عالم»، «رموز جام جم» را از خط جام خواند و از راه مستی شراب پی برد. بنابراین، شراب داروی جادویی خاصی است که راه نیل به حقیقت را آسان می کند، زیرا مایه بی خودی است و امکان ارتباط با کل را فراهم می سازد و هماهنگی جهان وجود را که سراسر جلوگاه خدا و عشق است ظاهر می گرداند. حافظ منتهای حیرت خود را از منع مذهبی شراب بیان می دارد و پیداست که استدلال فقها برای او به هیچ وجه مقنع نیست. سوابق طولانی شراب نوشی در مزده یسنا (از آن جمله نوشیدن عصاره مستی آور هوم) و نیز در کیش مهرپرستی (که در آن شراب به مثابه خون مهر تقدیس می شد) این منع اسلامی را از همان آغاز برای ایرانیان سخت ناگوار و تحمل ناپذیر ساخته بود. به علاوه، به کار بردن ادویه مخدره و رقص های مستی آور (مانند سماع صوفیان و رقص «زار» که اکنون در جنوب ایران مرسوم است و رقص های مذهبی قبایل بدوی) پیوسته مانند وسیله ای «مادی» برای انتقال به جهان معنویات تلقی می شود. حافظ می گوید روز الست انسان جرعه ای از جام عشق خداوند خورده است، لذا درک وجود خداوند نصیب او شده است و این یک مستی ازلی است. مستی از باده زمینی حالتی از مستی عشق الاهی است. در همین حال شراب اندوه کش است، باده غرور را فرو می نشاند، نقش غم را از دل می زداید، مایه اشراق و اتصال است. خرابی از می، آدمی را در خراب آباد جهان به گنج حقیقت واصل می سازد، مگر نه آن است که گنج را در خرابه باید جست، وسوسه عقل و چون و چرای گدازنده درونی مایه آزار است. بی خبری ناشی از باده، اگر هم موصل به حق نباشد لااقل ما را از اضطراب جستن حقیقت و نیافتن آن رها می کند. حافظ در جایی می گوید که شراب، علم را بی خبر و عقل را بی حس می کند و جای دیگر می گوید که صوفی مجلس که جام و قدح می شکست با نوشیدن یک جرعه غافل شد. در این جا تضادی نیست، زیرا علم و عقلی از شراب بی حس می شود که علم و عقل رسمی و شرعی است و همان باعث دیوانگی واقعی و خم شکنی و های و هوی عوام فریبانه صوفیان ریایی از نوع شاه نعمت الله ولی است و بی خبری از یک چنین علم و بی حسی از یک چنین عقل، خود عین فرزانگی است. می گویند منتهای پخت و نضج شراب در دو سالگی و به قولی در هفت سالگی است. حافظ می گوید کوشش چهل ساله و رنج و غصه های ما در راه یافت حقیقت به جایی نرسید و سرانجام تدبیر ما به دست شراب دوساله شد. شیوه رندی بیاموزیم و الا چندین هنر نیست که حیوان وار بزییم و از می نوشیدن بپرهیزیم و هرگز هم انسان نشویم. عقل و دین دو پابند آدمی است و می رهایی بخش است، زیرا انسان را از هر دو آزاد می کند. گرمای آتش زای شراب عواطف را می پزد و به خامی آدمی زاده پایان می بخشد. شراب خوف برافکن است و مذهب خوف انگیز؛ بنابراین، باید پیاله بر کفن بست تا سحرگاه محشر هول روز رستاخیز از دل زدوده شود:

پیاله بر کفنم بند تا سحرگه حشر

به می ز دل ببرم هول روز رستاخیز

خواستاران عرض و مال را بگو که این دو را از در میخانه نشاید اندوخت، زیرا هر که شراب خورد در دریای بی سامانی غرق شد. عشق به طبیعت زیبا نیز مایه مستی است، زیرا قدح های لاله پر از شرابی موهوم است که می توان بی می و مطرب نوشید و مست شد. خرابی شراب، گنج حکمت را در جان ها عیان می کند. این راهی به جهانی با رنگ و آهنگی دیگر است. چنان که گفتیم، باده پرستی حافظ نه تنها از این جهت است که باده وسیله درک حقایق عرفانی است، بلکه از آن جهت نیز است که بار سنگین زندگی تلخ پیرامون را تنها با این اکسیر می توان سبک ساخت. حافظ در دیدن سیاهی ها و رنج های محیط زمان و مکان خود که انباشته از زور و غرور و جهل و فریب بود کاملا واقع بین است و اندک پندار باطلی در این زمینه ندارد. او در این جا نغمه ای سوزناک ساز می کند.