برخی بررسی ها...- احسان طبری ( 93)

با زندگی

و دوران حافظ

باید آشنا شد

بدبینی و خوش بینی حافظ

شاید به کار بردن واژه بدبینی در مورد منش حافظ درست نباشد، زیرا وی همیشه از «بوالعجبی» های جهان است که می نالد و آن را هم از اسرار الهی می داند. حقیقت آن است که حافظ ای چه بسا پرده ای سیاه و موحش از زندگی بشری در این خاکدان توصیف می کند. حافظ به سبب اعتقاد به قضای آسمانی، به «قرعه قسمت» و نسج بخت های سیاه و سپید آدمی معتقد است، ولی در دایره قسمت اوضاع چنین است که تیره روزی و بهروزی مبتنی بر هیچ دلیل و علتی نیست. عقل از درک کام بخشی های بی سبب گردون عاجز است. دنیای فریبنده و دام گستر است. باید از این عجوزه محتاله و از این پیر بی بنیاد بر حذر بود. وی چیزی نمی دهد مگر آن که بازستاند. دور باژگون سپهر، صافی دردآلود دارد و ریزه پروینش سر کسری و پرویز است. گردون سیه کاسه مهمان کش است. اجل رهبر امل است و سیل مرگ، نقش آرزوها را می سترد. آسمان به ویژه کشتی هنرمندان را می شکند و دانش و فضل گناهی است که سزای آن نامردی است. ابناء زمانه بی وفا و تیره درون و ستمگرند. مگر آن که کوکب هدایتی بدرخشد، خلوت نشینی چراغی بر کند و الا گذار بر ظلمت است. گلیم سیاه را با آب زمزم و کوثر نمی توان سپید ساخت مگر آن که روز غم به جز ساغر نگیریم و اندوه خود را در امواج مستی غرقه سازیم و با کمک ساغر مینایی قصه خون جگری خویش را از دایره مینایی حل کنیم. یکی از دلایل سیاه بودن بخت آدمی وجود مرگ ناگزیر است. حافظ به کرات می گوید که جهان مانند خلد برین زیباست، ولی سایه مرگ و سپنج بودن آن را بی صفا ساخته است. عرصه زندگی پر از حوادث شگرف است که انسان را غافل گیر می سازد. زیرا فلک چیره دست و دغا با انسان غائبانه می بازد و مغروران فریب از برون در نمی دانند که در درون پرده چه تدبیر می کنند. خداوند که از همه چیز و همه کس مستغنی است هر چند یک بار باد غیرت را به وزش در می آورد و خرمن های گرد آمده و آشیانه های به هم بافته را بر باد می دهد و چندان سیل مهیب تصادفات از هر سو زندگی آدمی را در چنبره گرفته است که نمی توان عنان کشیده رفت، بلکه باید عنان گسسته تاخت تا شاید از سویی مفری یافت.

این منظره تاریک از زندگی انسان در دوران حافظ منظره ای عینی و واقعی است. حافظ پس از ایلغار مهیب و خون آلود مغولان و دورانی که خطر هجوم تیمور دم به دم بیشتر می شد می زیست. حافظ در دوران امیران و شاهان خونخوار و بی رحمی مانند امیر پیر حسن، امیر مبارزالدین محمد و شاه محمود زندگی می کرد. در دوران حافظ در اثر دست به دست شدن دائمی شهرها و از آن جمله شیراز پیوسته حوادث غیر مترقب رخ می نمود. شاهان و وزیران و از میان آن ها برخی دوستان حافظ (مانند شاه شیخ ابواسحق اینجو، شاه منصور، توران شاه وزیر، صاحب عیار وزیر) کشته شدند. هجوم های بنیان کن رخ می داد که آخرین آن ها هجوم مجدد امیرتیمور گورکانی بود. آتش جنگ های مذهبی، نبردهای قومی و مبارزات عقیده ای سخت تیز بود. جامعه از انواع غوغا ها انباشته بود. امیران و سلاطین خشک و متعصب (مانند امیر مبارزالدین و شاه شجاع) و زاهدان ریایی (از قبیل عماد فقیه) و صوفیان سالوس (از نوع شاه نعمت الله ولی) با وی دشمنی داشتند و افکار عمومی را علیه او برمی انگیختند. حتی یک بار فتوای قتلش را صادر کردند. زندگی خانوادگی اش نیز پر از تلاطم های درونی است. فرزندش و برادرش می میرند. اغلب مقروض است. وکیل قاضی با «حباله دعوی» به کف بر سر راهش کمین بسته و «چاکر طغراکش دیوان» هر دم به سراغش می آید. زندگی اش پرفراز و نشیب است: گاه میر صدرنشین، گاه گدای ره نشین.

با این حال، حافظ براساس فلسفه وحدت وجود، فلسفه عشق، فلسفه خوش باشی و تسلیم و رضا به ناچار در وادی تاریک بدبینی متوقف نمی ماند. عناصر خوش بینی در غزلیات حافظ بسیار است. منشاء خوش بینی حافظ چند چیز است:

نخست آن که، لطف و عنایت ازلی رهنمون بندگان است؛

دوم آن که، در اثر تحول و تطور دائمی وضع ایام به یک طرز و یک طور باقی نمی ماند؛

سوم آن که، آه و گریه را اثر است و وثوق و توکل ثمربخش است؛

چهارم آن که، گاه طالع رام و بخت نیک و اختر سعد مدد می کند؛

پنجم آن که، نهاد نیک و درون صاف خود برآورنده مرادها است؛

ششم آن که، صبر و ظفر دوستان قدیمند و کسی که شکیب دانست، سرانجام به آرزو رسید.

امید در دیوان حافظ موج می زند. ابیات پر از مژده ها و تسکین هاست و همین هاست که دیوانش را فال نامه ساخته است. حافظ بر آن است که قهر و مهر خداوند با هم است. اگر همچنین غضب بر ابروان وی، ما را عاجز و ناتوان می کند، عشوه مهرش پیامی بر سر بیمار می آورد و نیرو و توان می بخشد. اگر نیک بنگریم و واببینیم گاه در رنج ها و مصائب جهان خیر ماست و از «خلاف آمد عادت» کام ما روان می شود، باید به عنایت ازل و لطف غیب امیدوار بود و نومیدی را وبال شمرد. حافظ در عین یاس امید می ورزد. واقعیت سیاه را می بیند، ولی تسلیم نمی شود و بدین سان، حافظ از تیرگی بدبینی به صبح امید می رسد و چه اندازه او شیدای دمیدن صبح صادق است و چه بسا در اشعار خود سر زدن سحرگاه و گشودن دریچه های روز را ستوده است و در این رمز دل انگیز طبیعت اصالت و واقعیت فلسفه امیدواری خویش را دیده است. رمز دیگری که حافظ برای امید به کار می برد رسیدن ذره به خورشید است: ذره که به خورشید رسید از جهان غبار گذشت و آن گاه می توان از دل خود نور به سراسر آفاق بخشد.

مجموعه جهان شناسی حافظ او را به نتایجی قابل پیش بینی در بخش عملی فلسفه خود در مورد اتیک و استه تیک و مسایل اجتماعی رهنمون است. فلسفه حافظ در زندگی فلسفه رندی است. او خود می نازد که از زمره رندان است. پایداری و وفاداری، پرستش زیبایی بی پیرایه، بی اعتنایی به سالوس مذاهب، بهره گرفتن از عیش زندگی و نفرت از ظلم و شکوه و جلال و مال و منال و عشق به عدل و مردم درویش و گدا، نکات اساسی این شیوه رندی می باشد. مسلما جذابیت این اندیشه ها از جاذبه اندیشه های هستی شناسی (انتولوژیک) حافظ کمتر نیست. اگر آن جا وحدت وجود و یگانگی گوهر عالم همراه جهان پرستی شاعر، حتی در نظر یک فرد روشن بین امروزی دل پذیر است، در این جا انسان دوستی عمیق او، مردانگی او، زندگی و زیبایی پرستی او شخص را سراپا مجذوب می کند. در کمتر شاعر ایرانی شما نظایر این صفات را یکجا می بینید. به هیچ وجه غلو نیست اگر گفته شود در فلسفه حافظ کلیه جهات مثبت تفکر عارفانه قرون وسطایی ما یا حتی با جسارت بیشتر بگوییم تمام جهات مثبت اندیشه ایرانی در قرون وسطی منعکس است. به همین جهت، ارزیابی شادروان کسروی در باره حافظ، علی رغم نیت نیک و والای آن مجاهد دانشمند ناسنجیده بوده است و از ادراک سطحی افکار خوش باشانه و ستایش باده در نزد حافظ برخاسته است. اینک به اتیک حافظ می پردازیم.