"طالب اف"

فیسبوک بزرگ ایرانی

که او را باید شناخت

برخی بررسی ها...(101)

احسان طبری

در جلد پنجم تاریخ عمومی فلسفه، نشریه فرهنگستان علوم اتحاد شوروی ارزیابی عالی و کاملا درستی از فعالیت فکری روشنگران انقلاب مشروطیت ایران به طور اعم و عبدالرحیم طالبوف به طور اخص داده شده است. این ارزیابی به قرار زیرین است:

«فعالیت طالبوف و دیگر روشنگران ایرانی در تاریخ ایران اهمیت بزرگی داشت، زیرا به امر مبارزه برای از میان بردن عقب ماندگی اقتصادی و سیاسی و فرهنگی ایران کمک کرد. نظریات اجتماعی و سیاسی و فلسفی روشنگران ایرانی ایدئولوژی بورژوازی را غنی ساخت. این ایدئولوژی در دوران انقلاب ایران (1905 – 1907) در شرایط مبارزه حاد سیاسی بین طبقات منسوخ و طبقه در حال ظهور – یعنی بورژوازی – نقش مترقی مهم ایفاء نمود».

نظریه به اندیشه های فلسفی و اجتماعی طالبوف

برای ترتیب و تبویب اندیشه های فلسفی طالبوف بررسی و غوررسی کامل آثار وی ضروری است، ولی برای آن که نمونه ای از این اندیشه ها به دست داده باشیم بر اساس دو اثر معروف او یعنی سفینه طالبی (یا احمد،چاپ اسلامبول، سال 1311 قمری) که طالبوف در سال 1890 میلادی (1267 شمسی) تالیف کرده و کتاب مسالک المحسنین (چاپ قاهره، سال 1323 قمری) که طالبوف در سال 1904 (1282 شمسی) تالیف نموده است، برخی افکارش را توضیح می دهیم.

جهان بینی طالبوف یک جهان بینی مادی است، بدین معنا که وی به واقعیت و عینی بودن جهان و معتبر بودن محسوسات و معلومات ما و این که این جهان مادی است باور دارد. طالبوف سراپای جهان مادی یا به قول او «هر چه در عالم خلقت هست» را مرکب از ذرات می دانست و تنوعی را که در جهان مادی وجود دارد به نوع ارتباطات این ذرات با یکدیگر مربوط می کرد، یعنی تنوع کیفی را به اختلافات کمی وابسته می شمرد. خود وی در کتاب سفینه طالبی در این باره چنین می نویسد:

«این را باید بدانی که جمیع اجسام مایعه و غیر مایعه و هر چه در عالم خلقت هست همه از ذرات است و هر ذره جزیی، در خواص و ارتباط با هیات کلیه خود شریک می باشد و شدت و ضعف پیوستگی این ذرات در اجسام متفاوت است».

ذرات وجود به نظر طالبوف تنها به هم پیوسته و وابسته نیستند، بلکه در سیر تحولی ابدی هستند و در نتیجه ترکیب با یکدیگر اشکال نو به نوی عرضه می دارند و اشکال کهنه را از صحنه می رانند، ولی با آن که چیزی پدید و چیزی محو می شود، مایه هستی و وجود باقی است و آن چه که بر دفتر هستی ثبت گردیده است محال است محو شده و به دیار عدم صرف برود. طالبوف این اندیشه درست «بقاء ماده» را در کتاب مهم خود مسالک المحسنین به شکل زیرین افاده می کند:

«کلیه موجودات دفتری است که در صفحات او سیر لمحه ذرات، از قدم به حدوث و از غیبت به شهود ثبت می شود و هر چه ثبت شد محو او محال است».

به همین جهت طالبوف «کائتات» را دارای نیروی جنبش درونی و تغییر یا به قول خود او استعداد استحاله و ایجاد صور و اجسام دیگر می داند. به نظر او «جسد کبیر موجودات هر لمحه به واسطه همان قانون استحاله تغییر می یابد». طالبوف مفاهیم «تغییر» و «حرکت» را همسنگ می شمرد و پس از آن که تغییر دائمی جسد کبیر موجودات و استحاله لایزال آن را متذکر می گردد، به درستی نتیجه می گیرد که:

«همه موجودات متحرک است. اگر ساکن بود تغییر نمی یافت».

منظره کلی طالبوف از جهان مادی، منظره ای که وی به برکت مطالعه علوم طبیعی و باور بدان ها، توصیف می کند منظره ای واقعی است. طالبوف برخلاف بسیاری از هم عصران که علوم جدید را منکر بودند به صحت این علوم و اسلوب پژوهش آن ها ایمان داشت و بر آن بود که علم در تاریخ مبارزه با کسانی که در برابرش مقاومت می ورزند، سرانجام پیروزی کامل به دست می آورد. وی بارها این ایمان و ایقان خود را به علم متذکر شده است. از جمله در سفینه طالبی می نویسد:

«بیشتر رجال وطن ما تا مطلبی مخالف نفع شخصی یا خارج از حیطه میزان فهم قاصر خودشان شنیدند بی تحاشی منکر می شوند و بیهوده و بی اصل و معنا می شمرند. علم با عقل های کامل و بالغ نیز متصل می ستیزد تا غالب شود».

اعتقاد به علم و پیروزی نهایی آن طالبوف را وا می داشت که نه تنها به مسایل کلی فلسفی، بلکه به مسایل اجتماعی نیز با نظر دیگری بنگرد و پدیده های مختلف اجتماعی را از زاویه تفسیرات قرون وسطایی مطالعه نکند، برخورد تازه ای با آن ها داشته باشد و آن ها را از زاویه علم، از زاویه دید جامعه های تکامل یافته تر و جهان بینی های مبتنی بر دانش عصر، تحت بررسی قرار دهد.

در زمینه عقاید مذهبی طالبوف گرایش به جانب «دئیسم» داشت، یعنی در عین قبول مبدا و خالق کل برای کائنات دخالت آن مبدا را در امور طبیعت منکر بود. همان طور که پانته ایسم و وحدت وجود در شرایط قرون وسطی شکل مساعدی برای مقابله با اسکولاستیک اسلامی بود، دئیسم در دوران فرو ریختگی فئودالیسم و ظهور جامعه نوین چنین شکل مساعدی محسوب می شد. مثلا هنگامی که طالبوف ضمن یک سلسله «الواح» در کتاب مسالک المحسنین به قول خودش مبادی و اساس «شریعت روح الله» را شرح می دهد، از زبان خالق چنین می نویسد:

«بعد از آن که زمین مسکن تو با سایر فلک تکوین خود را تکمیل نمود، قوه انبات به او دادم. هوای نسیمی به دور او پیچیدم. فصول اربعه را مقرر داشتم. در هوای نسیس تشکیل برف و تگرگ و تموج خلق کردم. آن وقت کره زمین را مثل سایرین استقلال دادم که در مدار خود بگردد. هر چه دارد به خود بدهد و از خود بگیرد».

در عبارات «کره زمین را مثل سایرین استقلال دادم» و «هر چه دارد به خود بدهد و از خود بگیرد» اندیشه دئیستی طالبوف بروز می کند: خداوند جهان را آفرید ولی آن را مستقل ساخت تا خود گرداننده کار خویش باشد.

خود مذاهب را نیز طالبوف مجموعه شرایع وضع شده از طرف خداوند و فرستادگانش نمی داند، بلکه آن ها را پدیده های تاریخی که در دوران معینی از مراحل تکامل فکر و تمدن بشری به وجود آمده اند می شمرد و در این باره در سفینه طالبی مطالب را به این شکل افاده می کند:

«در نظر اول معلوم می شود که سکنه دوره سنگ عقیده و مذهب و آداب و رسوم نداشتند و چون بهائم ازدواج دختر و خواهر را جائز می شمردند و از تعلیم و کتاب بی خبر بودند. در دوره برنزی معبدها ساخته شده، مردم خدایی از سنگ و فلز برای خود تراشیده اند، عقیده داشتند، بیم و امیدی در حیات آن ها طلوع نمود و به قدر وسعت فهم خودشان عالم دیگری برای بعد از مرگ خودشان نقشه زدند».

علی رغم این نظریات و با آن که طالبوف قوانین موجود مذهبی را کهنه می داند و بر آن است که باید قوانین جدیدی ایجاد کرد، دارای یک سلسله ناپیگیری های جدی فکری نیز هست؛ مثلا خواب را یک امر مافوق الطبیعه می شمرد و آن را از جهت ماتریالیسم غیر قابل تعبیر می داند. همچنین، بر آن است که جهان دیگری غیر از این عالم وجود دارد و قوانین خلقت همه بر روی تناسب و ارتباط و برای غایت خاصی است، یعنی با قبول «غایت» در وجود ناچار زمینه اثبات «مبدا» را محکم تر می کند.