برخی بررسی ها.. بخش 102

رجال بی سواد

تسلیم برق دلار

روبل، استرلینگ

و فرانک می شوند

"احسان طبری"

مسایل اجتماعی مطروحه در آثار طالبوف نسبت به مسایل عمومی جهان بینی و مذهبی، جهت باز هم روشن تر و مترقی تری را در اندیشه طالبوف نشان می دهد. با این حال، حتی در سال تالیف سفینه طالبی یعنی در سال 1890 نقش کشورهای استعماری غرب را با عمق و دقت کامل تشخیص می داد و هموطنان خود را از این که آلت دست آنان قرار گیرند، بر حذر می داشت. طالبوف در همین ایام چنین می نوشت:

«اکثر متمولین این مغربیان نمای خوش ظاهر و خلیق، مثل موش صحرایی دور عالم می گردند و هر جا آکنده جدیدی از حبوبات ثروت پیدا کنند همراهان خود را دعوت می کنند به هر حیله روباهی که ممکن باشد رخنه بر آن آکنده بیاندازند و در مدت قلیلی هرچه هست و صد سال دیگر خواهد بود، بی رحمانه بپردازند. بعد از آن به صورت انسان برآیند و از مراعات حقوق دیگر و آزادی و برابری الحان خوشایندی بسرایند و حل و تصفیه مسایل متنازعه را مطلق در قوه خود و ضعف دیگری شناسند».

پس از توصیف رسا از استعمارطلبان غرب طالبوف نتیجه می گیرد:

«هر ملتی که رجال متنفذ او زودباور و لین العریکه و بی علم و بی تجربه و طلادوست باشند با سرپنجه صید افکن شاهین اقتدار استرلینگ و روبل و دلار و فرانک زودتر از دیگران شکار می نمایند».

نه تنها در باره طرد و نفی استعمار، بلکه در مساله جنگ و صلح نیز طالبوف انسانی ترین نظریات را عرضه می دارد. عشق طالبوف به صلح گاه به ظاهر تا حد پاسیفیسم می رسد. با این حال، باید متوجه بود که در اواخر قرن نوزدهم و در دوران «صلح مسلح» طرف تیز انتقاد طالبوف صرفا و صرفا متوجه جنگ های غاصبانه امپریالیستی است والا او در موارد دیگر به صراحت «حفظ وطن» را وظیفه ابناء «بشر» می داند و سپاهی گری را به خاطر دفاع از حقوق وطن و خلق ضرور می شمرد. طالبوف از این که میلیاردها ثروت انسانی و میلیون ها نفوس بشری به خاطر اجرای مطامع سرمایه داران و برای جهانگیری و غصب اراضی دیگران تلف شود، رنج می برد. وی می نویسد:

«مگر وطن ما یا وطن دیگران برای این است که عموم سکنه حامل شمشیر و تفنگ و نیزه بشوند، معتاد نشست و برخاست فنون حربیه باشند، در معلم خانه ها عوض علم و تمدن، عادات بهائمی و وحشی گری را تحصیل نمایند. جوانان ملت را که در عین شباب بایست مباشر نافعه بوده و روز خود را مصروف زراعت و فلاحت و ازدیاد معیشت خود و بستگان خود نموده به تعمیرات تمدن مشغول گردند، در سربازخانه ها چون ما کینه بی روح تعلیم آدمکشی بدهند و مبالغی از ثروت ملی صرف نموده نگه دارند که هنگام اقتضاء یعنی برای نیل به مقاصد فاسده شخصی یا جهانگیری به خرابی ممالک و ویرانی آبادی ها و قتل ابنای جنس خود مامور کنند».

طالبوف مطمئن است که جنگ به مثابه یک پدیده غیر عادی در زندگی انسانی روزی از میان خواهد رفت. شکی نیست که طالبوف متوجه نیست که لازمه از میان رفتن جنگ از میان رفتن نظامات طبقاتی ظالمانه ای است که جنگ های غیر عادلانه را تحمیل می کنند و جنگ های عادلانه را به ضرورت مقدسی بدل می سازد. با این حال، خود این مساله که طالبوف به پیروزی خرد سالم انسانی باور دارد و آرزومند است که نیروهای انسانی و بودجه های هنگفتی که صرف تدارک جنگ می شود صرف آبادانی عالم و آبیاری صحراهای لم یزرع گردد، خود نکته دلکش و دلپذیری در اندیشه اوست. در سفینه طالبی در همان جا که به تقبیح جنگ می پردازد، پیروزی آتی صلح را بدین نحو توصیف می نماید:

«دور نیست که به برکت انتشار و استقرار قوانین تمدن و تعمیم معارف، دول روی زمین این بساط وحشت انگیز را وقتی برچینند و در نقطه مرکزی دنیا عمارت بزرگ تر از همه عمارات عالیه با شکوه عالم به اسم «دربار عالی فیصل امور جمهور» برافرازند، لنگره هایی تشکیل دهند و از همه طوایف و ملل اعضایی انتخاب کنند و مسایل متنازعه بین المللی را در آن محضر عدل و داد حل و تصفیه نمایند و این همه لشگر که الان در یک ماه تا چهل کرور حاضر میدان جنگ می شود و نصف این عده دائما در سربازخانه ها مقیم و منتظر صدور امر خرابی و ویرانی عالم هستند، مشغول تکثیر ثروت طبیعی از کشت کاری و آبیاری صحراهای لم یزرع بشوند».

درباره این آینده صلح آمیز طالبوف عقاید و نظریات مشخصی ذکر می کند. در مسایل الحیات تصریح می کند وقتی صلح در عالم مستقر شد فدراسیون کبیر «جمهوری سرخ» برقرار خواهد شد و اهالی عالم اعضای یک خانواده می شوند. در واقع، طالبوف از «سوسیالیسم» به مثابه یک تئوری علمی مطالبی شنیده و می دانست و آینده بشریت را یک آینده سوسیالیستی می شمرد. در باره سوسیالیسم به مثابه یک علم طالبوف در مسلک المحسنین چنین می نویسد:

«بعد از آن که علم سوسیالیسم (یعنی علم اصلاح حالت فقرا و رفاهیت محتاجین) منتشر گشت و مردم فهمیدند که تکالیف نفوس باید در خور استطاعت و استعداد آن ها باشد، کارهای عالم صورت دیگر گرفت. مخاطرات و محظورات از میان برخاست. در اعمال و اقوال معنا منظور است نه صورت».

طالبوف شاید در نتیجه تماس با سوسیال دموکرات های انقلابی قفقاز مطالبی در باره تعالیم سوسیالیسم علمی، که وی آن را به مثابه علم اصلاح حالت فقرا و رفاهیت محتاجین تعریف می کند (تعریفی که برای دوران وی وزین و جالب است)، شنیده و یا خوانده بود. آن چه مسلم است استنباط طالبوف از این علم انقلابی هنوز دقیق نبود، منتها وی با آن روح انسان دوست و دموکرات منش خود به این دانش انقلابی نوین علاقه می ورزید و به پیشگویی های آن در باره آینده انسانیت باور داشت. به همین جهت است که وی در باره این آینده چنین می نویسد:

«اختلاف صوری به اتحاد معنوی تبدیل گردد. هر کس صلاح خود را در صلاح غیر داند و محبت دیگری را محبت خود شناسد. بساط مدنیت چیده شود و ریاست عدل و صدق استقرار یابد. قضاوت و اقامه شهود لازم نگردد و نقض اقوال و عهود از کسی سر نزند».

دشمنی با استعمار، علاقه به صلح و سوسیالیسم، باور به آینده مسعود انسانیت محتوای تفکر اجتماعی طالبوف را تشکیل می دهد. در پرتو همین نظریات مترقی مسایل اجتماعی میهن خود ایران را نیز حل می کند و یک سلسله نظریات ابراز می دارد که تا امروز نیز فعلیت و اهمیت خود را حفظ کرده است و با خشم تمام چنین می نوشت:

«مگر سلاطین عالم را طغرای سلطانی از آسمان نازل شده؟ مگر خدای بزرگ صد سایه بی وجود دارد؟ مگر از تاریخ نمیدانی که موسس آن ها چپاول چی آشوب گر، دلیریا رجال صاحب تدبیر بودند که اخلافشان هزار سال سلطنت دنیا را مالک شدند».

نکته ای که دموکراتیسم عمق اندیشه های اجتماعی طالبوف را نشان می دهد، دشمنی او با نظام ملاکان فئودال است. وی با صراحت طرفدار اصلاح ارضی و برانداختن نظام فئودالی است و نظر خود را به روشنی بیان می دارد:

«بعد از این نباید در ایران ملاک باشد. همه اراضی شخصی یا خالصه دیوان باید به تبعه فروخته شود که خود تبعه مختار و مالک باشد».

نکته جالب دیگری که می توان از اندیشه های ترقی خواهانه طالبوف نقل کرد، درک عمیق او از شیوه کسب و اتخاذ تمدن اروپایی است. در دوران طالبوف اروپا در ربقه سرمایه داری بود و طالبوف به واسطه زندگی در روسیه و مسافرت به آلمان و مطالعه مسایل اجتماعی می دانست که همه چیز این تمدن فرنگی را نباید کورکورانه تقلید کرد، بلکه در اخذ آن باید اسلوب نقادانه و سنجیده ای داشت. طالبوف این نکته مهم را در مسالک المحسنین به این شکل افاده می کند:

«از هچ ملت جز علم و صنعت و معلومات مفید چیزی قبول نکنی، تقلید ننمایی، یعنی در همه جا و همیشه ایرانی باشی و از برکت علم و معاشرت ملل خارجه بفهمی، حالی شوی که مشرق زمین غیر از مغرب زمین است. از آن ها جز نظم ملک چیزی استفاده نکنی مبادا شعشعه ظاهری آن ها ترا بفریبد، مبادا تمدن مصنوعی (یا وحشیت واقعی آن ها) ترا پسند افتد».

آن چه که طالبوف وحشیت واقعی غرب می نمامد، همانا نظم جابرانه سرمایه داری و استعماری است؛ زیرا طالبوف در واقع مایل است اخذ علم و صنعت و معلومات مفید غرب در درون جامعه عادلانه ای به عمل آید که در آن رفاه محتاجان و اصلاح حال فقرا کاملا ملحوظ و مراعی است.

اندیشه های طالبوف در افکار انقلابیون ایران و به ویژه در افکار عده ای متفکران دموکرات انقلابی نسل بعد (از خیابانی گرفته تا کسروی) تاثیر عمیق داشت. مسلما طالبوف از برجسته ترین روشنگران انقلاب مشروطیت ایران و از رجال درخشان تاریخ تفکر مترقی کشور ماست. جا دارد که برای شناختن و شناساندنش مساعی بیشتری مصروف گردد.