برخی بررسی ها...

احسان طبری ( 95)

جنبش انقلابی

دراویش ایران

در دوران حافظ

برخی نظرات اجتماعی حافظ

در دوران حافظ جنبش دراویش انقلابی شمال و جنوب ایران را فرا گرفته بود. حافظ خود از زمره درویشان بود و نسبت به درویشان علاقه داشت و با آن که از روی ناچاری به دربار شاهان و امیران و وزیران می رفت و شغل دیوان، وقت بسیاری از او می گرفت و وظیفه خوار زورمندان عصر بود، طبع نازک و روح عدالت پرستش از این دغلان زورگو بیزار بود (از این بابت بیوگرافی حافظ تا حدودی ستاینده او، گوته بزرگ، را به یاد می آورد).

یکی از مختصات شعر حافظ ستایش فقر و درویشی است. وی می گوید: با آن که گردآلود فقرم حاضر نیستم به «آب چشمه خورشید» دامن تر کنم و پشمین کلاه خویش را با صدها تاج خسروی برابر نخواهم کرد. آری گدایان خوشه چین دارای آن چنان «دماغ کبیر» هستند که به خرمن دو جهان سر فرود نمی آورند و بر در میکده رندان قلندری نشسته اند که افسر پادشاهی را می ستانند و می دهند و با آن که خشت در زیر سر دارند بر تارک هفت اختر پای می گذارند، زیرا آن ها از «سلطنت فقر» برخوردارند و کمترین ملکشان از ماه تا ماهی است. ما درویشان جهان را خوش می رانیم و در اندیشه اسب سیه و زمین مغرق نیستیم و اگر شاه جرعه ما را به حرمت ننوشد، ما نیز به می صاف و مروق او التفاتی نمی کنیم. ما گدایان عشقیم، شهان بی کمر و خسروان بی کلهیم. با آن که از کران تا کران را لشکر ظلم گرفته است از ازل تا ابد فرصت ماست. نودولتان بیهوده به غلام ترک و استر خویش می نازند و توانگران به عبث نخوت می فروشند. این مخازن زر و درم نخواهد ماند و مانند گنج قارون در دل خاک فنا فرو خواهد رفت: چقدر شنیدن این چکامه پرغرور فقر در گوش ما دلنواز است!

نفرت حافظ از زورمندان جهان به صراحت و بارها در اشعارش بروز کرده است. وی می گوید صحبت حکام و امیران مانند ظلمت شب یلداست. باید جویای خورشید حقیقت بود تا شاید طلوع کند. نباید بر در «ارباب بی مروت دهر» به امید خروج خواجه نشست و «گنج عافیت» را در کنج سرای خویش از دست داد و از عرصه فضیلت خیز فقر به میدان حقارت آمیز ثروت و طمع گام گذاشت. نباید خزینه دار میراث خوارگان بود و مال و منال را در پای شادی های عمر نریخت.

اگر ساقیانی که سلطنت و قدرت را در دست دارند از جام عدل باده ندهند، گدایان با غیرت خویش جهان را پربلا خواهند ساخت. دور جهان یکسره بر منهج عدل است، لذا باید مطمئن بود که ظالم راه به منزل نخواهد برد. در همه این سخنان حافظ عصر پرتب و تاب او و عشق او به جنبش مردم به روشنی منعکس است. این اطمینان حافظ به پیروزی نهایی عدل مانند باور مزدکیان کهن به غلبه نهایی نور بر ظلمت، نکته بدیع در جهان بینی حافظ است؛ نکته ای که در همه اندیشه های مترقی و انقلابی منعکس است و حافظ را گاه به یک شاعر واقعا انقلابی بدل می کند.

پایان و نتیجه

چنین است فلسفه حافظ از زبان خود او. فلسفه ای که در دوران خود او برای معتقد خویش خطرات فراوان به بار می آورد، زیرا وی جهان را با نگرشی کنجا و فراگیر و جسورانه می دید. آن جا که از راز و شور و سوز درون خود سخن می گوید، آن جا که به طغیان می خواند، آن جا که در شکاکیت خود قدس های مزور را رنگ پریده می سازد، آن جا که در عدل و خرد خالق مردد است و رستاخیز را منکر می شود، آن جا که نغمه گر عشق است، آن جا که عالم را در پیوند روحانی آن می ستاید و جنگ 72 ملت را عذر می نهد، آن جا که بشر را می ستد نه فرشته را، آن جا که خوش بین است، آن جا که به وفا و راستی می خواند، آن جا که پرستنده زیبایی هاست، آن جا که از فقر دم می زند و عدل را می ستاید، حافظ رندی است در ذروه انسانیت و اوج ادراک عقلی و عاطفی است. و این مضامین که یاد شده تقریبا سراپای شعر اوست. اگر شاعران را مقدر است که جهان رازناک را در بیان نامحسوس و ماورایی شاعرانه خویش بهتر از فیلسوفان در مقولاتشان منعکس سازند، و اگر شاعران واقعی از پیامبران و فیلسوفان در عرصه ای بالاتر سیر می کنند، در آن صورت حافظ فیلسوف ترین فیلسوفان و پیامبرترین پیامبران است. در واقع، نیز چنین است. شاید آن عصر برسد که او را بهتر از آن بشناسند که شناخته بودند و یا می شناسند.

آیا فلسفه حافظ را در دوران او جز خودش کسی به ژرفا درک کرده است؟ بعید است. این فلسفه ای سخت خاص، محرمانه و ویژه است. این چیزی غیر از مذاهب حنفی و شیعی، غیر از صوفی گری، غیر از حکمت مشاء، غیر از کلام، غیر از الاهیات، غیر از جادوگری و جوکی گری... است. در این فلسفه گوهر هستی با تمام یکپارچگی خود و با تمام طوفان درونی خود می طپد و از اوهام سپری مغزهای درون و فرومایه بسی آن سوتر است و همین خود علت تنهایی و غربت حافظ است. شاید خیام هم نظیر او بود و تمام آن دردآلود بودن ناله های شاعرانه حافظ از همین غربت است. بیهوده نیست که گفته اند کلام او را حالتی است که در حوصله بشری نمی گنجد.

با این حال، در عصر ما فلسفه حافظ به مراتب بیشتر مفهوم است. چیزی نو و معاصر در آن است، نازیدن ایرانیان به او می تواند کمتر از نازیدن به فارابی و ابن سینا، غزالی و خواجه نصیر نباشد. با آن که این جا سخن بر سر مغلقات عربی نیست که در چم خم قاطیغور یاس ارسطویی مضمضه شود، بلکه این جا پرند شفاف پارسی است با مشتی واژه های خوشرنگ و پرزنگ که از اثیر سوزان زیستن برخاسته است و از این رو، حافظ به حق محبوب ترین سخنوران ما است.