برخی بررسی ها...(96 )

احسان طبری

جنبش انقلابی

بابیه درایران

فصل سی و هشتم

تو و تخت و تاج سکندری، من و راه رسم قلندری

اگر آن خوشست، تو درخوری وگر این بدست، مرا سزا

طاهره قره العین

«که آن هم خطا و خلل در کار ملک و دولت افکند»

ناسخ التواریخ، در باره باب

جنبش بابیان:

آخرین و بزرگ ترین جنبش قرون وسطایی

که بر آن مهر و نشانی از عصر نوین است

درآمد

بررسی جنبش های انقلابی در ایران نشان می دهد که کشور ما از جهت سنن قیام مردمی و نبرد بی امان آن ها علیه غاصبان بیگانه و ستمگران آشنا، از جهت رزم های سخت و خونین، از جهت عرضه داشتن پیشوایان به حد افسانه انگیزی متهورو جانباز بسیار غنی است و شاید از این جهت تعداد اندکی از کشورهای جهان با وی همانندند. مردمی غیور و حق طلب و مغرور و پاکباز. این سرزمین مانی ها، مزدک ها، بومسلم ها، بابک ها، مازیارها، المقنع ها، استاسیس ها، صاحب الزنج ها، دلاوران اسماعیلی و قرمطی، دراویش و شیعیان انقلابی، پیشوایان جنبش های حروفی، نقطوی و بابی، مجاهدان مشروطه، مبارزان جنگل و قهرمانان توده ای را پرورده است. اگر سراپای این تاریخ خونین و پرشور و هیاهو بررسی شود و چنان که شایسته است به نسل بالنده عرضه گردد، در آنان می تواند شور و غروری شگرف را برانگیزد و اراده و اندیشه خلاق آن ها را برای گشودن دژهای نوین تاریخ ده چندان سازد. ما در این کتاب با برخی از این جنبش ها ولو حتی المقدور با بررسی جوانب گوناگون آشنا شده ایم. اینک می خواهیم با جنبش بزرگ بابیان آشنایی یابیم.

آخرین جنبش انقلابی مهمی که در کشور ما با بسیاری مشخصات جنبش های قرون وسطایی رخ داد، جنبش بابیان در نیمه سده نوزدهم است، که از جهت دامنه و تاثیر خود در تاریخ کشور ما، در ردیف یکی از مهم ترین جنبش های انقلابی تاریخ کشور ماست. این جنبش در مرز بین جامعه سنتی فئودالی و انحطاط و تجزیه سریع آن قرار دارد و خود از عوامل این انحطاط و تجزیه سریع است. بنابراین، در کنار خصایص کهن و مسلط، در این جنبش، خصایص نوینی نیز بروز می کند. خصایص کهن عبارتند از:

نخست، رنگ مذهبی جنبش که به صورت یک الحاد و بدعت نوین علیه دین رسمی (شیعه اثناعشری) بروز می کند.

دوم، به ارث گرفتن برخی عقاید سنتی اجتماعی مانند مساوات طلبی، اندیشه حلول و تناسخ و در مواردی چند بازگشت به نوعی کمونیسم مزدکی در مورد مالکیت است.

با این حال، خصایص نوین برخی نظریات اصلاح طلبانه به سود بورژوازی شهر (بازرگانان و کسبه) است که به ویژه سید محمد علی باب در آموزش دینی خود منعکس می کند و از این مقوله دیرتر سخن خواهیم گفت. جنبش بابیان با یک سلسله انقلاب ها در اروپا و جنبش های بزرگ در آسیا، (مانند جنبش سپاهی در هند و جنبش تای پینگ در چین) مقارن می باشد و از همین رو، در زنجیره جهانی نهضت های انقلابی نیمه قرن نوزدهم جای می گیرد. این جنبش بدون تردید در جنب و جوش بعدی هیات حاکمه کشور ما و رفرم های امیرکبیر موثر بوده است. همچنین، این جنبش در زمینه سازی برای روشنگران مشروطیت و سپس پیدایش جنبش مشروطه تاثیر داشته است. بنابراین، در تاریخ کشور ما دارای قدری والا است، و سزا نیست که برپایه ذهنیات مذهبی و غیره آن را ناچیز گرفت و در باره آن سکوت کرد، چنان که متاسفانه عملا چنین شده است.

ما در این جا قصد ورود در تاریخ بابیه به عنوان تاریخ یک سلک مذهبی جز در حدود اشاراتی چند، نداریم. بابیه و تحولات بعدی آن به صورت ازلیه و بهاییه، به عنوان یک جریان مذهبی، نقش همگون در تاریخ نداشته است. توجه ما صرفا معطوف تلاش های اجتماعی و انقلابی ای است که آموزش باب حداقل طی چهار سال اول سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در ایران انگیزه آن بوده است. (ادامه دارد)